IN GROTE LIJNEN KAN JE TRAUMA OP BASIS VAN
OORSPRONG INDELEN IN 2 CATEGORIEËN:
ADVERSE CHILDHOOD EXPERIENCES (ACEs)
Deze officiele ACEs (nadelige ervaringen uit de kindertijd) werden al in 1995 onderzocht in de VS. Inmiddels is duidelijk dat zowel het serieus nemen van deze ACEs, bij behandeling en preventie, als Trauma Informed Care belangrijk zijn om de enorme toename van lijden te kunnen keren. Zie hier een uitgebreid rapport over ACE-onderzoeken en TIC.
Mishandeling
- Emotioneel – vloeken, beledigingen, vernederingen, intimidatie
- Fysiek – duwen, grijpen, slaan, gooien, verwonden of sporen achterlaten
- Seksueel – door iemand vanaf 5 jaar ouder: seksuele handelingen, seksueel laten aanraken, poging enige vorm van geslachtsgemeenschap
Huishoudelijke omgeving
- Moeder gewelddadig behandeld
- Middelenmisbruik in het huishouden
- Geestesziekte of zelfmoord in het huishouden
- Scheiding van de ouders of echtscheiding
- Gedetineerd lid van het huishouden
Verwaarlozing
- Emotioneel – Afwezigheid: zich geliefd en belangrijk voelen door familie; van familie die naar elkaar omkijkt en zich dicht bij elkaar voelt; van familie als een bron van kracht
- Fysiek – Afwezigheid: van iemand die voor je zorgde, goed voor je zorgde en je beschermde; van genoeg te eten; van schone kleren
MEER VORMEN VAN TRAUMA
Naast de hierboven genoemde vormen van trauma die niet alleen in leeftijd anders zijn, maar ook in manifestatie in de persoon, zijn er nog twee vormen te noemen.
COMPLEX TRAUMA / CPTSS:
Dit is een term dat nogal eens verkeerd wordt weergegeven, het wordt vaak gebruikt om PTSS uit te kunnen breiden met ook kindtrauma om het zo toch vergoed te krijgen. Ik handteer de omschrijving van het National Child Traumatic Stress Network (NCTSN in de VS):
Het aanwezig zijn van zowel blootstelling van kinderen aan verschillende traumatische gebeurtenissen, meestal van intens, interpersoonlijke aard, als de brede en lange-termijn impact van deze blootstellingen.
De blootstellingen zijn ernstig en doordringend, zoals mishandeling of ernstige verwaarlozing. Het is meestal vroeg in het leven van een kind begonnen en heeft veel aspecten van de ontwikkeling en het vormen van een Zelf verstoord. Aangezien het plaatsvindt in relatie van het kind tot één (of meerdere) verzorger(s), wordt de mogelijkheid voor het kind zich veilig aan een verzorger te hechten verstoord. Veel van de gezonde fysieke en mentale ontwikkeling van een kind is afhankelijk van deze primaire bron van veiligheid en stabiliteit.
INTERGENERATIONEEL TRAUMA:
Trauma dat wordt doorgegeven door eerdere generaties, zowel in gedrag (hechtings- en ontwikkelingstrauma) als in DNA (epigenetics). Als er sprake is van generaties van trauma, zoals bijvoorbeeld bij mensen die afstammen van tot slaaf gemaakten, kan er in het DNA schade te vinden zijn in de uiteinden van chromosomen (Telomeren), wat ervoor zorgt dat die korter worden, wat weer ziekte en veroudering kan veroorzaken. Praktisch betekent dit dat het zenuwstelsel van iemand ‘aan’ kan staan zonder dat er individueel trauma is ontwikkeld.
Het kan zorgen voor verwarring en wordt door de medische wereld als genetisch bestempeld. Wat volgens de letter ook klopt. Maar gelukkig blijkt uit onderzoeken ook dat deze negatieve genaanpassingen kunnen worden omgekeerd door de support van de omgeving en de juiste begeleiding. Het onderdrukken van symptomen zal in ieder geval geen oplossing zijn om een vrij en gelukkig leven te bereiken.
Wat we hierin zeker mee moeten nemen is dat naast het trauma, ook de veerkracht, de overlevingskracht van voorouders doorgegeven kan worden. Iemand die niets meemaakt zal ook vatbaarder zijn voor tegenslagen. Bij het helen van intergenerationeel trauma is het aanspreken van deze natuurlijke veerkracht een belangrijk onderdeel.
TRAUMA IS…
Volgens Trauma Informed denken: De sporen die zijn achtergebleven in je brein en lichaam. Trauma gaat over het verliezen van contact: eerst met je lichaam en jezelf, daarna met anderen en je omgeving.
Het zenuwstelsel en het brein van een getraumatiseerd persoon zijn anders dan die van iemand zonder trauma. Het staat altijd ‘aan’ en zet het overlevingsmechanisme dat de persoon heeft ontwikkeld om het minste of geringste in gang. Dit mechanisme kan bij iedereen verschillen; de één is altijd aan het vechten, de ander is juist kampioen pleasen geworden, weer een ander maakt zichzelf gewoon onzichtbaar omdat vechten of vluchten niet mogelijk was tijdens het trauma. In alle gevallen is er sprake van constante angst en hyperalertheid.
TRAUMA IS NIET…
Trauma is niet het verhaal van wat er ooit gebeurde, het zijn de sporen die het verhaal heeft achtergelaten in het lichaam. In de reguliere zorg gaat men er vanuit dat je dat kunt beredeneren en met gedragsverandering kunt veranderen. Dat is lastig omdat als het lichaam aan staat, het cognitieve brein offline is.
Het Autonome Zenuwstelsel (ANS)
TRAUMA VOLGENS
BESSEL VAN DER KOLK
IN GROTE LIJNEN KAN JE TRAUMA OP BASIS VAN OORSPRONG INDELEN IN 2 CATEGORIEËN:
Ontwikkelingstrauma of kindtrauma
Verschillende gebeurtenissen en ervaringen over een langere periode in met name de eerste zes jaar van het leven en vinden plaats tussen de primaire verzorger(s) en het kleine kind. Later heeft de persoon er geen herinneringen aan omdat deze niet in het bewustzijn (linker hersenhelft) zijn opgeslagen. Dit trauma beïnvloedt en vormt de ontwikkeling van het brein, het lichaam en de geest (ervaren) en uit zich pas later als nieuwe relaties worden gevormd. De stress die het veroorzaakt heet geen PTSS, maar Developmental Trauma Disorder (DTD).
Belangrijk verschil met volwassen gebeurtenistrauma is dat het kind niet leert zich veilig te hechten, wat ervoor zorgt dat de blauwdruk voor de rest van het leven op ‘hyperalert’ is gezet. Voor een kind is het van levensbelang dat het een veilige en betrouwbare band heeft met zijn verzorgers. Maar wat als die band en het contact niet veilig is? Een kind leert daardoor dat je je beter niet kunt hechten omdat het gevaarlijk is, dat is zijn waarheid.
Het trauma is dus de onveilige hechting, dat kan veroorzaakt worden door:
- Verwaarlozing: emotioneel en/of lichamelijk
- Mishandeling: emotioneel en/of lichamelijk
Heel vaak ontstaat het door de verzorgers veroorzaakte trauma niet opzettelijk. Trauma is een systemisch en vaak intergenerationeel probleem, we geven het door aan onze kinderen. Als je als moeder of vader zelf ontwikkelingstrauma hebt meegemaakt en daar is nooit aandacht aan besteed, dan is de kans heel groot dat je het in de omgang met je kinderen en zelfs via DNA doorgeeft.
Maar wat als een kind bijvoorbeeld incidenten meemaakt die niet met de ouders te maken hebben? Hierbij ontwikkelt trauma zich vooral als er niemand is die het kind erna opvangt, veilig stelt, reguleert, beschermt. Denk hierbij aan als een kind gepest wordt en thuis komt maar de ouders zeggen: “Ach, je moet ook leren voor jezelf op te komen”. Dát is het echte trauma voor een kind.
Mensen met ontwikkelingstrauma lopen ook vele malen meer het risico om op volwassen leeftijd traumatische gebeurtenissen mee te maken. Denk hierbij aan bijvoorbeeld huislijk geweld en/of seksueel geweld. Ook is door onderzoek naar ACEs (Adverse Childhood Experiences) gebleken dat hoe meer traumatische gebeurtenissen kinderen meemaken, hoe groter de invloed is op hun volwassen leven. Zie hieronder meer over ACEs.
Volwassen gebeurtenistrauma
Ontstaat door een enkele, aanwijsbare gebeurtenis, meestal tijdens de volwassen leeftijd. Men kan zich de gebeurtenis herinneren en kan worden herbeleefd. Op dat moment wordt het zenuwstelsel getriggerd en ontstaat er een overweldigend gevoel dat je in levensgevaar bent. Het overlevingsmechanisme wordt steeds opnieuw in gang gezet: vluchten, vechten of bevriezen. Dit is PTSS.
Het is het soort trauma waar we allemaal wel van gehoord hebben. We kennen de verhalen van veteranen, vluchtelingen, mensen die overvallen meemaken, seksueel geweld moeten ervaren enz. Heftige en levensbedreigende situaties die mensen van het een op het andere moment in een angstig wrak kunnen veranderen. Het beïnvloedt het hele leven en dat van de mensen om hen heen. De angst zit in het lichaam en laait om het minste of geringste op.
Gelukkig is er veel aandacht voor deze vorm van trauma en zijn er goede behandelmethoden. Zoals bijvoorbeeld EMDR en de onderzoeken voor behandeling met MDMA zijn vergevorderd. Binnen de reguliere zorg wordt helaas nog vooral behandeld met verschillende vormen van therapie die op denken en gedrag zijn gericht, zoals CBT en Schematherapie. Het lichaam wordt hier niet bij betrokken. Het idee is helaas nog steeds dat het brein alles bepaalt en aanstuurt.
Dankzij intensieve onderzoeken binnen de neurobiologie met hersenscans weten we inmiddels veel over hoe trauma en de stressreacties de hersenen beïnvloeden, en daardoor ook welke behandelingen effectief zijn en welke minder. Omdat op die scans duidelijk te zien is dat tijdens stress met name de prefrontale cortex (het gedeelte waar herinnering, spraak en analytisch vermogen zit) offline is, werken deze cognitieve gedragstherapieën meestal niet voldoende.
Binnen de Trauma Informed beweging die is ontstaan in de VS, aangevoerd door de van geboorte Nederlandse Bessel van der Kolk, wordt heel veel aandacht besteedt aan juist die somatische (lichamelijke) benadering van het helen van trauma. Hierbij is het op een veilige manier ervaren van overspoelende negatieve gevoelens het uitgangspunt. Die veiligheid is bij EMDR ook het doel; het kunnen verwerken van gebeurtenissen in een veilige staat van zijn.
ADVERSE CHILDHOOD EXPERIENCES (ACEs)
Mishandeling
- Emotioneel – vloeken, beledigingen, vernederingen, intimidatie
- Fysiek – duwen, grijpen, slaan, gooien, verwonden of sporen achterlaten
- Seksueel – door iemand vanaf 5 jaar ouder: seksuele handelingen, seksueel laten aanraken, poging enige vorm van geslachtsgemeenschap
Huishoudelijke omgeving
- Moeder gewelddadig behandeld
- Middelenmisbruik in het huishouden
- Geestesziekte of zelfmoord in het huishouden
- Scheiding van de ouders of echtscheiding
- Gedetineerd lid van het huishouden
Verwaarlozing
- Emotioneel – Afwezigheid: zich geliefd en belangrijk voelen door familie; van familie die naar elkaar omkijkt en zich dicht bij elkaar voelt; van familie als een bron van kracht
- Fysiek – Afwezigheid: van iemand die voor je zorgde, goed voor je zorgde en je beschermde; van genoeg te eten; van schone kleren
Deze officiele ACEs (nadelige ervaringen uit de kindertijd) werden al in 1995 onderzocht in de VS. Inmiddels is duidelijk dat zowel het serieus nemen van deze ACEs, bij behandeling en preventie, als Trauma Informed Care belangrijk zijn om de enorme toename van lijden te kunnen keren. Zie hier een uitgebreid rapport over ACE-onderzoeken en TIC.
ANDERE VORMEN VAN TRAUMA
Naast de hierboven genoemde vormen van trauma die niet alleen in leeftijd anders zijn, maar ook in manifestatie in de persoon, zijn er nog twee vormen te noemen.
COMPLEX TRAUMA / CPTSS:
Dit is een term dat nogal eens verkeerd wordt weergegeven, het wordt vaak gebruikt om PTSS uit te kunnen breiden met ook kindtrauma om het zo toch vergoed te krijgen. Ik handteer de omschrijving van het National Child Traumatic Stress Network (NCTSN in de VS):
Het aanwezig zijn van zowel blootstelling van kinderen aan verschillende traumatische gebeurtenissen, meestal van intens, interpersoonlijke aard, als de brede en lange-termijn impact van deze blootstellingen.
De blootstellingen zijn ernstig en doordringend, zoals mishandeling of ernstige verwaarlozing. Het is meestal vroeg in het leven van een kind begonnen en heeft veel aspecten van de ontwikkeling en het vormen van een Zelf verstoord. Aangezien het plaatsvindt in relatie van het kind tot één (of meerdere) verzorger(s), wordt de mogelijkheid voor het kind zich veilig aan een verzorger te hechten verstoord. Veel van de gezonde fysieke en mentale ontwikkeling van een kind is afhankelijk van deze primaire bron van veiligheid en stabiliteit.
INTERGENERATIONEEL TRAUMA:
Trauma dat wordt doorgegeven door eerdere generaties, zowel in gedrag (ontwikkelingstrauma) als in DNA. Als er sprake is van generaties van trauma, zoals bijvoorbeeld bij mensen die afstammen van slaven, kan er in het DNA schade te vinden zijn in de uiteinden van chromosomen (Telomeren), wat ervoor zorgt dat die korter worden, wat weer ziekte en veroudering kan veroorzaken. Praktisch betekent dit dat het zenuwstelsel van iemand ‘aan’ kan staan zonder dat er individueel trauma is geweest.
Het kan zorgen voor verwarring en wordt door de medische wereld als genetisch bestempeld. Wat volgens de letter ook klopt. Maar gelukkig blijkt uit onderzoeken ook dat deze negatieve genaanpassingen kunnen worden omgekeerd door de support van de omgeving en de juiste begeleiding. Het onderdrukken van symptomen zal in ieder geval geen oplossing zijn om een vrij en gelukkig leven te bereiken.
Wat we hierin zeker mee moeten nemen is dat naast het trauma, ook de veerkracht, de overlevingskracht van voorouders doorgegeven kan worden. Iemand die niets meemaakt zal ook vatbaarder zijn voor tegenslagen. Bij het helen van intergenerationeel trauma is het aanspreken van deze natuurlijke veerkracht een belangrijk onderdeel.
TRAUMA INFORMED CARE UITGELEGD
Trauma Informed Care is meer dan alleen het verlenen van zorg en begeleiding, het is ook gericht op het stimuleren van een verandering in denken over ‘geestelijk’ lijden, hierbij staat voorop: het uitgaan van logische mechanismen in mensen in plaats van gedrag op te delen in ziekten. De mens is niet alleen een cognitief wezen, maar een geheel van intuïtie, emotie, lichamelijke sensatie en cognitief analyseren.
Veiligheid
TIC is allereerst gericht op de relatie tussen client en therapeut. De keuze voor een therapeut is van doorslaggevend belang en de keuze moet bij jou liggen. Belangrijk is dat je je veilig voelt, als je door je trauma moeilijk kunt voelen wat veiligheid betekent, kijk dan of je je op je gemak voelt en vertrouwen hebt. Heb je het gevoel dat je wilt vluchten van de persoon en niet alleen van je gevoel, dan is dat een teken dat je niet aan het juiste adres bent.
Het is belangrijk dat de therapeut de client in de eigen omgeving begeleidt en helpt om een veilige omgeving te creëren waarin hij of zij kan herstellen. Trauma Informed Care is erop gericht om controle, keuze en autonomie van de client te ondersteunen. Trauma heeft namelijk vrijwel altijd te maken met een herinnering aan gebrek aan controle. Hierbij wordt veerkracht bij de client gestimuleerd.
Trauma als systeem
Verder is TIC erop gericht het traumabewustzijn te bevorderen bij de client, maar ook maatschappijbreed. Trauma is per definitie een systemisch probleem en dus is het van belang dat iedereen meer kennis krijgt over trauma, hierdoor herkennen we allemaal eerder de signalen en trekken we andere conclusies over het waargenomen gedrag. Hopelijk zullen hierdoor ook andere keuzes gemaakt worden in de omgang met dat gedrag. De therapeut kan symptomen herkennen van trauma en heeft herstel van langdurig trauma als primair doel. Hertraumatisering wordt te allen tijde zoveel mogelijk voorkomen, er is dus geen sprake van directe herbeleving.
TRAUMA INFORMED CARE HALL OF FAME
Hieronder een overzicht van de belangrijkste namen in de wereld van Trauma Informed Care. Allen zijn al decennia bezig in hun vakgebied en hebben grootse ontdekkingen gedaan als het gaat om de werking en heling van trauma. Een indrukwekkend lijstje, maar natuurlijk zijn zij niet de enigen. Sinds een jaar of twee lijkt hun werk ineens, nu nog vooral in Amerika, aan te slaan. Wellicht heeft Corona hier hand in gehad, de wereld zoals we hem hebben ingericht blijkt toch niet zo controleerbaar te zijn en het heeft velen van ons aangezet tot het vinden van meer inzicht en alternatieven.
Bessel van der Kolk
Bessel van der Kolk, MD besteedt zijn carrière aan het bestuderen van hoe kinderen en volwassenen zich aanpassen aan traumatische ervaringen, en heeft opkomende bevindingen uit neurowetenschappen en hechtingsonderzoek vertaald om een reeks behandelingen voor traumatische stress bij kinderen en volwassenen te ontwikkelen en te bestuderen. Hij is leidend geweest in de introductie van PTSS in de DSM en de wereldwijde acceptatie van o.a. EMDR en yoga. Schrijver van het boek The Body Keeps the Score (Traumasporen) die al maanden op de bestseller list staat; we zijn kennellijk nu (eindelijk) toe aan een revolutie in ‘geestelijke’ gezondheidszorg.
Dan Siegel
Dr. Dan Siegel is klinisch hoogleraar psychiatrie aan de UCLA School of Medicine en medeoprichter van het Mindful Awareness Research Center aan de UCLA. Een bekroonde opvoeder, hij is een Distinguished Fellow van de American Psychiatric Association en ontvanger van verschillende erebeurzen. dr. Siegel is ook de uitvoerend directeur van het Mindsight Institute, een educatieve organisatie, die online leren en persoonlijke seminars aanbiedt die zich richten op hoe de ontwikkeling van de mind van individuen, gezinnen en gemeenschappen kan worden verbeterd door het raakvlak van menselijke relaties en fundamentele biologische processen te onderzoeken.
Gabor Maté
Dr. Gabor Maté, een gerenommeerd spreker en bestsellerauteur, is zeer gewild vanwege zijn expertise over een reeks onderwerpen, waaronder verslaving, stress en de ontwikkeling van kinderen. In plaats van snelle oplossingen te bieden voor deze complexe problemen, verweeft Dr. Maté wetenschappelijk onderzoek, casuïstiek en zijn eigen inzichten en ervaring om een breed perspectief te presenteren dat mensen verlicht en in staat stelt om hun eigen genezing en die van de mensen om hen heen te bevorderen. Hij heeft een enorme lijst aan boeken op zijn naam staan, zoals In the Realm of Hungry Ghosts (verslaving) en When the Body Says No (trauma en ziekte).
Janina Fisher
Janina Fisher, PhD is een gediplomeerd klinisch psycholoog en instructeur bij het Traumacentrum, een polikliniek en onderzoekscentrum opgericht door Bessel van der Kolk. Ze staat bekend om haar expertise als zowel therapeut als adviseur, is ook voormalig voorzitter van de New England Society for the Treatment of Trauma and Dissociation, een EMDR International Association Credit Provider, een faculteitslid van het Sensorimotor Psychotherapy Institute en een voormalig instructeur, Harvard Medical School. Dr Fisher heeft vele boeken geschreven, , is de bedenker van Trauma-Informed Stabilization Treatment en is vooral een ontzettend krachtig en mooi mens.
Pat Ogden
Voordat de diagnose van PTSS werd opgenomen in de DSM, herkende Dr. Ogden uit de eerste hand de manier waarop veel van haar patiënten overgeleverd waren aan het herbeleven van het verleden, en dat de huidige behandelmethoden alleen traumatische herinneringen op leken te roepen. Ze herkende het verband tussen het lichaam en psychologische problemen en begon de basis te leggen voor Sensorimotor Psychotherapy® door somatische therapie en psychotherapie samen te voegen tot een alomvattende methode om deze ontkoppeling tussen lichaam en geest te genezen. In 1981 richtte Dr. Ogden, na medeoprichter te zijn van het Hakomi Instituut, haar eigen school op, dat tegenwoordig bekend staat als het Sensorimotor Psychotherapy Institute (SPI).
Peter Levine
Dr. Peter A. Levine behaalde zijn Ph.D. in medische biofysica van de University of California in Berkeley en heeft ook een doctoraat in psychologie van International University. Hij werkt al meer dan 40 jaar op het gebied van stress en trauma en is de ontwikkelaar van de Somatic Experiencing®-methode, wat onlangs dankzij een vier jaar durend onderzoek als ‘evidence based’ is betiteld (maar had al decennia daarvoor zijn waarde bewezen). Deze innemende man is strijder voor een lichamelijke en biologische kijk op trauma en fijn om naar te luisteren als hij vertelt over zijn werk. Peter Levine is schrijver van meerdere boeken, één van de bekendsten is De Tijger Ontwaakt.
Richard (Dick) Schwartz
Richard Schwartz begon zijn carrière als systemisch gezinstherapeut en academicus. Gebaseerd op systeemdenken ontwikkelde Dr. Schwartz Internal Family Systems (IFS) als reactie op de beschrijvingen van cliënten van verschillende onderdelen in zichzelf. Hij concentreerde zich op de relaties tussen deze onderdelen en merkte op dat er systemische patronen waren in de manier waarop ze bij cliënten waren georganiseerd. Voor mij is IFS de ontdekking van de (vorige) eeuw, het geeft de client de leiding, is creatief en vooral respectvol. Er zijn meerdere boeken over IFS van zijn hand verschenen en van zijn leerlingen, te vinden op de website van IFS.
Stephen Porges
Stephen W. Porges, Ph.D. is Distinguished University Scientist aan de Indiana University, waar hij de oprichter is van het Traumatic Stress Research Consortium. Hij is hoogleraar psychiatrie aan de Universiteit van North Carolina en emeritus hoogleraar aan zowel de Universiteit van Illinois in Chicago als de Universiteit van Maryland. Hij ontwikkelde de Polyvagaal Theorie (1994), een doorbraak! Hij heeft bewezen dat er niet twee zenuwstelsel zijn, maar drie: het dorsale parasympathische systeem (de dorsale vagus), het sympathische systeem (SAM-as) en als derde het ventrale vagale systeem ( het ‘sociale systeem’ = de ventrale vagus). Een revolutie.
BLOG OVER TRAUMA EN HECHTING
Trauma verstoring ontwikkeling
Vrijwel alle diagnoses spreken over een 'stoornis'. Wat impliceert dat er iets 'mis' is en daar wordt ook zo naar gehandeld. Dat wat er mis is moet weg. Wat als we nou eens, wellicht alleen voor dit ene moment, [...]
Individual Developmental Trauma Journey
How does trauma develop in general form a Trauma Informed perspective? What actually happens when someone has developed trauma due to adverse experiences and is in survival mode? But also; what does someone need to structurally heal from trauma? [...]
Dysregulatie door trauma en de gevolgen
Wat gebeurt er in een systeem als gevaar is verondersteld? Allereerst zorgt het ervoor dat de ‘realiteit’ er heel anders uitziet als je door een overlevingsbril kijkt; zo kan bijvoorbeeld een neutraal gezicht er gevaarlijk uitzien en woorden bedreigend [...]
Caffeine en adrenaline
Caffeïne is een milde psychoactieve stof die de aanmaak van adrenaline stimuleert. Als je net opstaat maakt je lichaam automatisch adrenaline aan om je te activeren, om van slaapstand naar actieve stand te komen. Het triggert alleen ook traumaresponses [...]
Rapport over Systemisch Racistisch Trauma
Anno 2022 en bevinden we ons in België [...of waar dan ook in Europa (red.)]. Eeuwen en decennia na de afschaffing van de slavenhandel en na het einde van het kolonialisme. Een hele periode waarin mensen van Afrikaanse afkomst [...]
Magnesium & Stress
Door orthomoleculair therapeut Tanja de Swart van www.justreflect.nl: Magnesium is een mineraal dat betrokken is bij meer dan 300 enzymatische reacties/processen in het lichaam. Daarnaast draagt magnesium de bijnaam “antistress mineraal”, maar waarom? Inmiddels tonen vele studies een relatie [...]
